Kur'ani është fjalë e All-llahut xh.sh. që përmes melekut Xhibril i është shpallur Pejgamberit të Tij, Muhammedit a.s. në kohëzgjatje prej 23 vjetësh. Hadithi , ndërkaq është gjithqka që Muhammedi a.s. ka folur, ka vepruar dhe ka pëlqyer. Me fjalë të tjera, përmes hadithit shprehet e tërë jeta dhe veprimtaria e Pejgamberit a.s. Nga kjo shihet qartë se Kur'ani dhe Hadithi janë burimet themelore të Isalmit. Prandaj nuk është për t'u habitur fare pse interesimi për njohjen sa më të thellë të Kur'anit dhe Hadithit nga ana e dijetarëve islamë, por edhe më gjërë, prej kohesh ka qenë dhe vazhdon të jetë në qendër të vëmendjes. Meqenëse Hadithi është një fushë e gjërë, bile do të thonim shumë e gjërë, do të japim vetëm disa njohuri të rëndësishme, me shpresë se do të jenë në dobi të lexuesit.

1. Vlera dhe rëndësia e Hadithit. 

Vlerën dhe rëndësinë e madhe të Hadithit e vë në dukje në radhë të parë vetë Kur'ani. Sa për ilustrim po i përmendim vetëm disa ajete të Kur'anit famëlartë që flasin drejtpërdrejt për këtë qëllim:

"Ai (Muhammedi)nuk flet sipas dëshirës së vet". (en-Nexhm, 3)

" O ju që keni besuar ! Përuluni All-llahut dhe përuluni Pejgamberit." (en Nisâ' , 59)

" E kush i nënshtrohet All-llahut dhe Pejgamberit të Tij, do të jetë me ata të cilëve All-llahu u ka dhënë shumë begati: me Pejgamberët, me të drejtët, me dëshmorët (shehidët) dhe me njerëzit tjerë të mirë. Ata janë shokë të mrekullueshëm!" (en Nisâ, 69)

"Me të vërtetë ju e keni shembull të mrekullueshëm Pejgamberin e All-lahut." (el Ahzâb, 21)

"Thuaj (o Muhammed): nëse ju e doni All-llahun, më pasoni mua (ndiqeni rrugën time) e All-llahu do t'ju dojë juve dhe do t'ua falë gabimet (gjynahet) tuaja. All-llahu është falës dhe mëshirues i madh". (Ali Imrân, 31) 

".atë që ua jep Pejgamberi, atë merreni, atë që ua ndalon lëreni." (el Hashr, 7)

Vlera dhe rëndësia e Hadithit mund të shihet edhe në sa vijon:
Ç'donjëri që e lexon Kur'anin me vëmendje, do të vërejë se në të për disa qështje flitet në mënyrë të përgjithshme, d.m.th. pa hyrë në hollësi të problemit përkatës. Për shembull, sado që në shumë ajete të Kur'anit urdhërohet falja e namazit, askund nuk shpjegohet mënyra e faljes e as nuk jepen hollësi të tjera. Edhe dhënja e zeqatit urdhërohet në shumë ajete por, megjithatë, përveç përcaktimit se kush duhet ta japë zeqatin dhe kujt duhet t'i jepet ai, në asnjë ajet nuk thuhet më konkretisht se cila pasuri i nënshtrohet zeqatit dhe sa duhet ndarë nga pasuria e cila arrinë shkallën e duhur (nisabin). Ka edhe shembuj të tjerë. Zbërthimin dhe stërhollimin e dispozitave të këtilla të Kur'anit dhe mënyrën e zbërthimit të tyre praktik, në përputhje me mësimet dhe dëtyrën që i ishte dhënë nga ana e All-llahut xh.sh., në mënyrë të përpiktë e bëri Muhammedi a.s. Kjo do të thotë se pa shpjegimin e hollësishëm të çështjeve të caktuara nga ana e tij, shumë gjëra nuk do të kishin mundur të kuptohen drejt e aq më pak të zbatohen në jetën praktike. Pra, roli dhe detyra e Muhammedit a.s. si pejgamber ka qenë, në radhë të parë, të shpjegojë Shpalljen e All-llahut xh.sh. që shihet qartë në ajetin e Kur'anit: 

".dhe Net a kemi dërguar ty shpalljen (Kur'anin) që t'ua shpjegosh njerëzve atë që u është shpallur." (en Nahl, 44) ose ajeti tjetër

".atë që ua jep Pejgamberi, atë merreni, atë që ua ndalon atë lëreni." (el Hashr, 7)

Po që se këtyre ajeteve ua shtojmë edhe ajetin:

"Ai (Muhammedi) nuk flet sipas dëshirës së vet". (en Nexhm, 3)

Mund të themi me bindje të thellë se Muhammedi a.s., përveq që është shpjegues i parë i Kur'anit, ai ka dhënë edhe disa zgjidhje që nuk gjenden në Kur'an, por këto zgjidhje mund të kuptohen vetem atëherë kur është dashur të shpjegohen ato qështje të përgjithshme të Kur'anit. Megjithatë kjo duhet të kuptohet se Hadithi gjithnjë është në lidhshmëri të ngaushtë dhe të plotë me Kur'anin.

Shembuj tipik që flasin për vlerën dhe rëndësinë e Hadithit, respektivisht që tregojnë se Hadithi, pas Kur'anit, është burim themelorë i Islamit, janë edhe fjalët e Muhammedit a.s., që me rastin e Haxhit Lamtumirës, para masës, ndër të tjera, ka thënë edhe këto fjalë: " Ua kam lënë atë që ju do t'i përmbaheni, që asnjëherë të mos hutoheni e të mos humbeni, pra, ua kam lënë librin e All-llahut (Kur'anin) dhe fjalët e pejgamberit të Tij (Hadithin)", ose rasti i Muadh b Xhebelit, të cilin vetë Muhammedi a.s. e ka caktuar për mësues të Fesë islame në Jemen. Mirëpo, për ta marrë mendimin e tij Muhammedi a.s. sikur e vlerësoi atë, duke i thënë: "Ku do të mbështetesh për ndonjë çështje kontestuese?" "Në Kur'an" i qe përgjigjur ai. " Po nëse nuk gjendet në Kur'an?" qe pyetja tjetër. "Në Hadith" qe përgjigjur ai. .

Nga sa u tha më lart, shihet qartë se muslimanët janë të detyruar t'u nënshtrohen urdhërave të All-llahut xh.sh.dhe të shkojnë rrugës së mësimeve të Muhammedit a.s., spse ai gjatë mësimeve të tij si Pejgamber, ka qenë në lidhje të drejtëpërdrejtë më Shpalljen.

2. Mënyra e transmetimit të Hadithit dhe përmbledhjet e tij.

Të parët që i kan transmetuar Hadithet e Muhammedit a.s. janë As-habët-shokët e Muhammedit a.s. Këta madje janë burimi më i sigurt i Hadithit, sepse jo se vetëm i kanë ndëgjuar drejtpërdrejt fjalët e Muhammedit a.s., por ata kan pasë rast ta përcjellin edhe punën e tij praktike. Pas tyre transmetimin e Hadithit e kanë bërë Tabi'inët-brezi i parë pas Muhammedit a.s., të cilët i kan marrë hadithet drejtpërdrejtë nga Ash-abët, pët të vazhduar pastaj Tebei-t-Tabi'inët-brezi i dytë pas Muhammedit a.s., të cilët janë njoftuar drejtpërdrejt nga Tabi'inët. Kështu pra ka vazhduar ky zingjir i transmetimit të Hadithit.

Hadithi që në krye të herës është transmetuar mjëkohësisht në dy mënyra: gojarisht dhe nëpërmes të shkrimit. Pra,As-habët, përvëç që i kanë mësuar hadithet përmendësh, por edhe i kanë shkruar. Këtë konstatim e theksojnë të gjitha burimet islame. Sipas shënimeve që i gjejmë në "Sahihun" e Buhariut , mënyra e transmetimit dhe e mësimit të hadithit ka shkuar në këtë mënyrë: muhaddithi, ose thënë ndryshe, mësuesi i hadithit, gjatë mësimit, qe a i organizuar, ose në mënyrë individuale, ua ka treguar hadithin nxënësve të tij, të cilët, përveç që e kanë mësuar përmendësh, ata edhe e kan shkruar atë. Patsaj, ndonjë nga nxënësit e citonte ose e lexonte hadithin para mësuesit (para muhaddithit), e në rast të ndryshimit më të vogël, mësuesi e përmirësonte atë, pikërisht ashtu si e kishte dëgjuar nga Muhammedit a.s. Pasi të ishte vërtetuar plotësisht saktësia e hadithit, muhaddithi, jepte leje për transmetimin e mëtutjeshëm të tij.

Derisa te As-habët ishte e mjaftueshme dhe e arsyeshme që gjatë transmetimit të hadithit ta përmendnin vetëm emrin e Pejgamberit a.s., për transmetuesit e brezave të mëvonshëm, për shkak të largësisë (distancës) kohore, kjo nuk mjaftonte, prandaj filluan të përmendin jo vetëm emrin e Pejgamberit a.s., por edhe emrat e atyre prej të cilëve e kishin zënë hadithin, d.m.th. tërë senedin - emrat e të gjithë transmetuesve sipas radhitjes së tyre. Që transmetimi i haithit të shkonte më tutje, transmetuesi i fundit, për shembull, e paraqiste hadithin me tërë senedin e tij, deri te burimi - te Pejgamberi a.s., shpeshherë edhe me ndonjë shënim, duke i përdorur shprehjet: "Më (ose na) ka treguar.", më (na) ka njoftuar.",Më (na) ka lajmëruar.", kam dëgjuar nga.", ose shkurt "nga." . Çdo transmetues, gjatë transmetimit të hadithit, duhej patjetër ta përdorte ndonjërën nga këto shprehje, që, sipas muhaddithëve, secila nga këto shprehje ka vlerë të njejtë për transmetimin e hadithit. Me këto shprehje, natyrisht bëhet me dije se transmetuesit e hadithit janë takuar, kanë biseduar dhe në atë rast e kan dëgjuar hadithin përkatës nga njëri - tjetri.

Se Hadithi ka filluar të shkruhët qysh në kohën e Muhammedit a.s. flasin burimet themelore islame, por megjithatë, hadithi që e transmeton Ebu Sei'd el-Hudriu, që përfshihet në "Sahihun" e Muslimit : "Mos shkruani nga unë asgjë përveç Kur'anit. Kush ka shkruar nga unë diçka përveq Kur'anit, le ta fshijë atë. Transmetoni nga unë (gojarisht), sepse për këtë nuk ka gjynah. Dhe kush më shpif mua duke më bërë gënjeshtarë (kush thotë diçka kinse unë e kam thënë), ai do ta gjejë vendin e vet në Xhehennem", u ka dhënë shkas dijetarëve për të diskutuar lidhur me këtë çështje. Edhe pse ky hadith flet në mënyrë mjaft të përgjithshme për ndalimin e shkrimit të Hadithit, pjesa dërmuese e dijetarëve, duke komentuar hadithin në fjalë, janë të mendimit se ndalimi i shkrimit të Hadithit i përket vetëm ditëve të para të Shpalljes, sepse Muhammedit a.s. - thonë dijetarët - , duke i njohur mirë rrethanat e përgjithshme të kohës, por edhe përgatitjen dhe aftësitë e njerëzve, ka pasë frikë që fjalët e tij të mos përzihen me tekstin e Kur'anit. Mendojmë se lidhur me këtë çështje përkufizimin më të qëlluar e ka dhënë islamologu më i mirënjohur bashkëkohor prof. Muhammed Hamidullahu. Duke e komentuar hadithin e lartëpërmendur ky thotë se për të gjetur një zgjidhje më të mirë, sa i përket ndalimit të shkrimit të Hadithit, duhet patur parasyshse: ndalesa ka qenë individuale, që ka të bëjë me ata që sapo kanë mësuar të shkruajnë, ose me ata që sapo e kanë pranuar Islamin,që nuk kanë qenë në gjendje dhe nuk kanë qenë në të aftë të bëjnë dallimin në mes Kur'anit dhe Hadithit. Për këta individë - vazhdon Hamidullahu - është hequr ndalesa pasi kanë përparuar në dituri; ndalesa ka pasë për qëllim të pengojë shkruarjen e Hadithit në kopjet e Kur'anit, që të largohet përzierja e tekstit të Kur'anit me atë të Hadithit; ndalesa - thotë Hamidullahu - ndoshta kishte të bënte me ndonjë fjalim të caktuar. Shpresoj se nuk do të gabonim po që se këtyre pikave do t'ua shtonim edhe faktin se Muhammedi a.s. me këtë, që në fillim ka pasë për qëllim të tregojë se Kur'ani është Fjala e All-llahut xh.sh. dhe për nga fuqia që ka, asgjë nuk mund të krahasohet me të, prandaj as fjalët e tij.

Për të vërtetuar qëndrimin se Hadithi ka filluar të shkruhet që për së gjalli të Muhammedi a.s., nga rastet e shumta po i shkëpusim disa:

-Në vitin e çlirimit të Mekkes, Pejgamberi a.s. ka mbajtur një fjalim të gjatë para masës. Pasi e mbaroi fjalimin e tij, i qe afruar një person nga Jemeni, duke kërkuar nga Pejagamberi a.s. që atë fjalim t'ia japë me shkrim, me ç'rast Pejgamberi a.s. e urdhëroi njërin nga As-habët, duke i thënë: "Shkruajani filanit!". 

-Ebu Hurejre në një rast ka thënë: "Asnjë nga As-habët e Pejgamberit a.s. nuk ka tubuar më shumë hadithe se unë, përveç Abdullah b. Amr b. el-Asit, sepse a i ka shkruar, kurse unë nuk i kam shkruar". 

-Në "Sunenin" e Ebu Davudit qëndron tregimi i Abdullah b. Amr b. el-Asit: "Kam shkruar çdo gjë që kam dëgjuar nga Pejgamberi a.s. Këtë deshën të ma ndalojnë kurejshitët, duke më thënë se tip o shkruan çdo gjë, por dije se Pejgamberi është njeri dhe flet edhe kur është i gëzuar, edhe kur është i hidhëruar. Për këtë arsye, unë për një kohë hoqa dorë nga të shkruarit e haditheve. Më vonë ia tregova rastin Pejgamberit a.s. Ai, duke sinjalizuar më gisht (nga goja e vet) tha: "Shkruaj se po betohem në All-llahun se nga kjo (d.m.th. nga goja ime) nuk del asgjë, përveç të vërtetës".
Abdullah b. Amr b. el-Asit nga shënimet e mbledhura të haditheve më vonë bëri një përmbledhje të cilën e quajti "Sahife Sadika".

-Në "Sunnein" e Tirmidhiut është përfshirë hadithi që transmetohet nga Ebu Hurejre, i cili tregon se një person nga Ensarët kishte ardhur te Pejgamberi a.s. dhe i ishte ankuar, duke i thënë: " O Resulullah! Unë prej teje dëgjoj shumë gjëra, por kot, sepse nuk mund t'i mbaj në mend të gjitha". Pejgamberi a.s. i qe përgjigjur: "Shërbehu me dorën tënde të djathtë".

Gjurmimi, tubimi, ruajtja, të mësuarit përmendsh dhe të shkruarit e haditheve vazhdoi edhe pas vdekjes së Muhammedit a.s., bile me një hov të shtuar. Këtë punë intensive dhe të rëndësishme e kërkonin rrethanat e ndryshme të kohës: pakësimi i numrit të As-habëve që i dinin hadithet përmendsh, zgjerimi i kufijve të shtetit islam, shpërndarja e dijetarëve nëpër qendra të ndryshme, luftat e shpeshta etj. Dijetarët nuk kursenin për këtë qëllim asgjë. Kështu p.sh., Xhabir b. Abdullahu për ta mësuar vetëm një hadith ka udhëtuar në këmbë plotë një muaj. 

Por jo vetëm kaq. Me kalimin e kohës lindi nëvoja që hadithet të përfshihen në përmbledhje të veçanta. Ç'është e vërteta këtë punë kishin filluar të bënin As-habët, të cilët jetuan edhe pas vdekjes së Muhammedit a.s. si "Aliu , Xhabir b. Abdullah Ensariu, Ebu Hurejre, Abdullah b. Abbasi etj.
Megjithatë, nevojën e madhe për mbledhjen dhe për përfshirjen e haditheve, në vëllime të veçanta e hetuan brezi i Tab'inëve dhe Tebei-t-Tabi'inëve. 
Vlen të theksohet posaçërisht se këtë çështje e kishte ngritur, nëse mund të themi kështu, në shkallë institucionale halifja Emevit Umer b. Abdu-l-Azizi, i cili sipas shënimeve që i jep Buhariu i kishte shkruar letër kadiut dhe valiut të Medines, Ebu Bekr b. Hazmit (120/737) më këtë përmbajtje: "Shiko dhe gjurmo ! A ka ndonjë hadith tjetër të Pejgamberit a.s. (nëse ka) shkruaje, sepse frikohem se ajo dituri mos po zhduket, e dijetarët mos po shkojnë (vdesin). Pranoi vetëm hadithet e Pejgamberit a.s. Le të përhapet dijenia dhe të ligjerohet ajo vazhdimisht, që të mësohet edhe ai që nuk di, sepse dijenia nuk do të shkatërrohet derisa ajo nuk do të jetë e fshehtë". 

Mirëpo këtë punë të nxitur nga halifja Umer, Ebu Bekr b. Hazmi nuk kishte arritur ta bënte, poe me insistimin (këshillimin) e tij, këtë punë do të vazhdojë ta bëjë nxënësi i tij Muhammed b. Muslim b. Shihab ez-Zuhriu (124/741) . Prej kësaj kohe e deri në fillim të vitit 200/815 hartohet një varg përmbledhjesh të haditheve nëpër të gjitha qendrat e shtetit islam: në Mekke, në Medine, në Basra, në Damask, në Kufe etj, prej të cilave më e njohura është "Muvatta" e Malik b. Enes Asbahiut (179/795), e cila për një kohë pas Kur'anit ishte vepra më e çmueshme islame.

Disa vjet më vonë, ose thënë më drejt, pas vitit 200/815, muhaddithinët vazhduan të bëjnë përmbledhje hadithesh, port ash me një metodologji tjetër, pra duke i radhitur hadithet sipas rendit alfabetik të senedit të tyre. Prandaj përmbledhjet e këtilla, u quajten "Musned". Për një kohë të shkurtër u hartuan shumë "Musnede", por më i njohuri ndër ta është a i Imam Ahmed b. Hambel esh-Shejbaniut (241/855).

Të flasish për transmetimin e hadithit, respektivisht për përhapjen e diturisë, e të mos përmendësh dy hadithe, që sipas mendimit tonë kanë rëndësi dhe peshë të posaçme edhe në ditët e sotme, mendojmë se kjo çështje do të mbetej disi e paplotësuar.

E Para: Muhammedi as. duke e ditur rënsdësinë e diturisë dhe domosdoshmërinë e përhapjes së saj, në shumë raste i ka porositur As-habët që të mësojnë dhe t'i mësojnë të tjerët, e në fund të fjalimit të tij që e mbajti me rastin e Haxhit Lamtumirës, kur merrnin pjesë rreth njëqind e dyzetmijë haxhillarë ndër të tjera ka thënë edhe këtë: ".Çdo njëri që është i pranishëm këtu le ta njoftojë atë që nuk është i pranishëm, sepse mund të ndodhë që ai, që nuk është i pranishëm këtu ta kuptoj më mirë se ai që ia kumton". 

E dyta: Pejgamberi a.s., për t'ua tërhequr vërejtjen njerëzve, që fjalët e tij të mos keqpërdoren, por të thuhën në mënyrë besnike dhe të shpjegohen drejt, ka thënë hadithin: "Kush më bën mua shpifje duke më bërë gënjeshtar (thotë diçka kinse unë kam thënë) do ta gjejë vendin e vet në Xhehennem". Ky hadith ështëpërfshirë në "Sahihun" e Buhariut dhe transmetohet nga disa senede. 

Mund të themi se këta dy hadithe janë në lidhshmëri të plotë me njëri-tjetrin. Me hadithin e parë tregohet se përhapja e diturisë është detyrim islam (farz), kurse me të dytin vihet në dukje fakti se hadithi, respektivisht dituria duhet të përcillet dhe të shpjegohet në mënyrë të përpiktë e të saktë, e jo sipas interesave pesonale, partiake, kohore etj. Disa As-habë, sidomos ata të gjeneratës së parë si: Ebu Bekri, Zubejr b.el-Avvani, Ebu Ubejde b.el-Xherrahe, por edhe disa të mëvonshëm si: si Enes b. Maliku, Ebu Hurejre etj., duke u mbështetur në këtë hadith në fillim, kanë qenë shumë të matur dhe të rezervuar në transmetimin e tepërt të haditheve, duke u frikuar nga ndonjë gabim i mundshëm. Kjo, megithatë, duhet kuptuar si vërejtje për gjeneratat e mëvonshme, sepse edhe këta kanë transmetuar mjaft hadithe, bile Ebu Hurejre është As-habi që ka transmetuar më së shumti hadithe.

Mirëpo, më vonë, gjatë dy-tri shekujve të parë pas vdekjes së Muhammedit a.s. nën ndikimin e faktorëve të ndryshëm, filluan të qarkullojnë edhe "hadithe" të improvizuar dhe të rrejshëm. Rrugët mënyrat dhe arsyet e krijimit të "haditheve" të këtillë janë të ndryshme. Për shembull, dikush, duke dashur të theksojë më tepër ndonjë vepër të mirë, ose të mohojë ndonjë vepër të keqe, pra, për t'i bërë më bindëse ato, i ka ndërlidhur aty edhe fjalët e veta, e që pastaj ia ka përshkruar Pejgamberit a.s., ose për shembull, në luftat frakcioniste, për të argumentuar qëllimet e veta, secila anë i ka marrë si argument vetëm pjesët e hadithit që do të ishin interest ë parties së vet. Pastaj, dolën në qarkullimedhe shumë tregime të ashtuquajtur "israilijat" dhe "nasranijat" etj. Prandaj, para dijetarëve islamë, sidomos p[ara muhddithëve, për t'i ndarë hadithet e vërtetë nga tregimet e trilluar dhe të rrejshëm, qe shtruar një detyrë sa e vështirë aq edhe e rëndësishme. Që kjo punë të arrinte suksesin e duhur, për ulemanë ishte e qartë se çështjet duhej analizuar rrënjësisht: senedi i hadithit, d.m.th. personat që e transmetojnë hadithin, nga njëra anë dhe metni, d.m.th. teksti i hadithit, nga ana tjetër. Kështu lindi një degë e re në kuadër të hadithit që quhej "Nakdu-r-Rixhal" (Vështrimi kritik i transmetuesve). Duhej njohur jo vetëm emrat e transmetuesve të Hadithit dhe rrethanat e tyre jetësore: ku ka jetuar, si ka jetuar etj., por ka qenë e rëndësishme të vërtetohej, në radhë të parë, besushmëria e çdo transmetuesi, sinçeriteti i tyre, vetëdija fetare e morale, fuqia intelektuale, karakteri i tyre, pastaj raporti në mes tyre d.m.th. duhej vërtetuar se a kan pasë rast dhe mundësi që transmetuesit të mësojnë nga njëri-tjetri. Lidhur me këtë u hartuan aq vepra biografike që, siç do të thoshte Sami Frashëri në parathënien e Kamus el A'lamit, pot ë përmenden vetëm titujt e tyre do të bëheshin katalogje të shumtë.

Nga ky përshkrim kronologjik që u tha më lart, tregohet qartë se hadithet kanë filluar të shkruhen që në kohen e Muhammedit a.s. Në fillim ata vetëm janë shkruar nga As-habët , më vonë filluan të përfshihen në përmbledhje të veçanta, së pari në formë broshurash, për t'u përfshirë pastaj edhe në përmbledhje më të mëdha. Këto përmbledhje kanë rëndësi të veqantë, sepse hadithet kështu kanë mundur të ruhen në mënyrë më besnike dhe kështu të shërbejnë si mbështetje kryesore për kompilimin e përmbledhjeve më të kompletuara. Në të vërtetë përmbledhjet e deritashme të haditheve, përveç të metave metodologjike të përgatitjes së tyre, në to, sikurse u tha më lart, kanë mundur lehtë të dëpërtojnë edhe "hadithe" të improvizuar të rrejshëm aq më tepër kur dihet se kjo ka qenë punë individuale.

Në shekullin e tretë hixhri (d.m.th. në shek. 9) qenë krijuar të gjitha kushtet për kompilimin e përmbledhjeve më të kompletuara të hadithit. Tani filluan të bëhen përmbledhje të haditheve të radhitura jo sipas rendit alfabetik ose në nonjë mënyrë tjetër të papërshtatshme të senedit, por sipas tematikës së tyre. Kjo ishte metoda më aplikative dhe më e përshtatshme që një çështje, e trajtuar nga shumë anë, të marrë formë ligjore dhe të pranohet nga të gjitha qarqet.

Përmbledhjet më të rëndësishme, më të plotfuqishme dhe më të pranuara nga të gjitha qarqet islame, sidomos nga muhaddithët, të cilët janë më kompetentët për vlerësime në këtë fushë, janë gjashtë librat, të njohura me emrin e përbashkët "El-Kutubu-s-Sitte",por, njihen edhe me emrin "Sihahu-s-Sitte", d.m.th. gjashtë përmbledhjet më të sakta dhe më të vërteta të Haditht, të cilat, pas Kur'anit, janë burimet kryesore të Islamit. Ato janë:

1. "Sahihu" i Buhariut, i njohur me emrin "Sahihu-l-Buhari" (194-256/810-870).
2. "Sahihu" i Muslim b. el Haxhxhaxh el-kushejriut (204-261/819-874).
3. "Suneni" i Ebu Davud Sulejman b. el-Esh'as es-Sixhistaniut (202-275/817-888).
4. "Suneni" i Ebu Isa Muhammed b. Isa Et-Tirmidhiut (209-279/824-892)
5. "Suneni" i Ebu Abdu-r-Rahman Ahmed b. Shu'ajb en-Nesaiut (216-304/831-916).
6. "Suneni" i Ebu Abdullah b. Maxhes (209-273/824-886).

"Sahihu" i Buhariut dhe "Sahihu" i Muslimit njihen me emrin e përbashkët "Sahihajn", ose "Sahihan", d.m.th. "Dy Sahihët".

Katër përmbledhjet tjera quhen "Sunen" meqë kryesisht përmbajnë hadithe që flasin për sunnetin (traditën) e Muhammedit a.s. dhe për normat e sheriatit islam, pra për norma juridike islame.
Vlen të theksohet se edhe në mes këtyre gjashtë përmbledhjeve ka një nuansë dallimi. Sipas vlerësime të deritashme, "Sahihu" i Buhariut e zë kryet e vendit. Për këtë do të bëjmë fjalë veçanarisht. 

3. Kategoria e haditheve 

Nga detyrat parësore të dijetarëve islamë, në radhë të parë të muhaddithëve ishte që çështjes së Hadithit t'i qasen edhe nga një aspekt tjetër; të bëjnë klasifikimin e haditheve, meqë, sikurse u tha më lart, në rrethana të ndryshme kishin dalë në qarkullim edhe "hadithe" me qëllime tendencioze, të trilluar dhe të rrejshëm.
Kategorizimi i haditheve është çështje shumë e rëndësishme, madje e domosdoshme në shkencën e Hadithit, sepse ndarja e haditheve në kategori, vetvetiu do të nënkuptonte shkallën e besueshmërisë dhe të saktësisë së haditheve, e me këtë,natyrisht, do të dihej qartë se cili hadith do të ishte i pranueshëm plotësisht, cili do të pranohej me ndonjë rezervë dhe cili do të refuzohej tërësisht.
Në mbështetje të literaturës që kemi, kemi vënë re se muhaddithët, për të bërë kategorizimin e haditheve, kanë pasur për bazë disa kritere:

a. në çfarë shkalle është cilësia e transmetuesve (râvive)?
b. numri i transmetuesve (të besueshëm) është i shumtë ose i paktë?
c. a ka mosndërprerje, respektivisht ndërprerje të hallkave të zinxhirit të senedit (ose isnadit)?
Në vazhdim do të ndalemi në secilin nga këto pika, por pa pretendim se do ta trajtojmë hollësisht këtë çështje.

A. Duke pasur parasysh cilësinë e transmetuesve, d.m.th. shkallën e besueshmërisë së tyre, ose, duke pasur parasysh mosndërprerjen, respektivisht ndërprerjen e hallkave të zingjirit të senedit, hadithet ndahën në: Sahih, hasen, dhe da'if (zaif).

Hadithi Sahih: është hadithi i cili është transmetuar nga senedi i pakëputur, i pa ndërprerë, që transmetuesi me transmetuesin të jenë në lidhshmëri të plotë me njëri-tjetrin prej fillimit deri në fund, por me kusht që të gjithë transmetuesit të jenë shumë të besueshëm, në mes tyre të mos ketë asnjë transmetuar që në besueshmërinë e tij të ketë sadopak dyshim. Prandaj, për të qenë një hadith sahih (plotësisht i vërtetë) duhet t'i plotësojë këto kushte:

- Hadithi duhet të jetë i transmetuar më senedin e pakëputur. Të gjithë personat që transmetojnë hadithin duhet të jenë të përmendur dhe të njohur, në radhë të parë si muhaddithë.

- Të gjithë transmetuesit që e trnsmetojnë hadithin përkatës, pa kurrfarë përjashtimi duhet të jenë të besueshëm, të drejtë, të sinqertë dhe sit ë tillë të jenë shumë të njohur nga të tjerët, pra askush të mos dyshojë në sinqeritetin e tyre. Ata që nuk i kanë këto karakteristika dhe këto cilësi, nuk mund të konsiderohen si njerëz të besueshëm.

- Të gjithë transmetuesit duhet ta transmetojnë hadithin në mënyrë të besueshme, pa ndryshimin edhe më të vogël të tekstit (metnit), pra ashtu si e ka thënë Pejgamberi a.s. Çdo ndryshim i vogël i hadithit, do t'ia humbte karakterin e hadithit sahih.

- Të jetë i pranueshëm si sahih nga të gjitha qarqet islame. 

Hadithi Hasen: është hadith ibesueshëm, i sigurt, por natyrisht, jo i nivelit të hadithit sahih, sepse në mes transmetuesve mund të gjendet ndonjë element papajtushmërie edhe nëse ai element është shumë i vogël, i parëndësishëm. Këtë dallim bile mund ta vërejë vetëm syri i muhaddithit. Edhe hadithi hasen është kategori e besueshme e Hadithit dhe është shumë i përhapur prandaj edhe i pranueshëm.

Hadith da'if (zaif): është hadithi që nuk i përmban karakteristikat e hadithit sahih dhe të hadithit hasen. Me fjalë të tjera, hadithet da'if janë hadithet, besueshmëria e të cilëve seriozisht mund të vihet në dyshim, si në metnin (tekstin) sin ë senedin e tij. Në grupin e hadithit da'if bëjnë pjesë hadithet: mudraxh, metruk, mevdu' etj. Hadithit da'if sikurse u tha , janë paraqitur në mënyra të ndryshme. Kur transmetuesi në mes fjalëve të Pejgamberit a.s. ka future edhe fjalët e veta për të vërtetuar më bindshëm ndonjë vepër të mirë ose për ta mohuar ndonjë vepër të keqe, ose kur tërë thënijen e vetë ia përshkruan Pejgamberit a.s. quhet mevdu'. Kur transmetuesi transmeton hadithin me një sened të ndryshueshëm, duke mos shkuar sipas rradhitjes ose ndryshon tekstin (metnin) e hadithit, duke e nxjerrë një pjesë para tjetrës quhet mudrexh. Nuk e shohim të udhës të flasim për hadithet tjerë të kësaj kategorie.

B. Sipas numrit të transmetuesve që marrin pjesë në transmetimin e Hadithit, respektivisht, sipas rrugëve (turuk) dallohen:

Hadithi Mutevatir: është hadithi që transmetohet nga shumë anë, nga shumë senede dhe nga transmetuesit më të besueshëm. Ky lloj i haditheve është më i besueshëm, prandaj çdo hadith mutevatir është sahih. Sipas mendimit të disave, mohimi ihadithit mutevatir e nxjerr personin nga Islami.
Meshhur: sipas muhaddithëve, meshhur është hadithi i cili transmetohet nga më së paku tre senede, transmetuesit e të cilit janë shumë të besueshëm. Sipas disave, transmetuesi i parë, pra As-habi në të tri senedet është i njejti person. I afërt me të është hadithi mustefiz.
Aziz: është hadithi që transmetohet së paku nga dy transmetues.
Ahad (ose Vahid): quhet hadithi që transmetohet vetëm nga një person, në brezin e Tabiinëve.
Garib: është hadithi i cili transmetohet nga një person, pavarësisht se në cilin brez. Hadithit garib i thonë edhe ferd, që mund të jetë mutlak dhe nisbi.
Meqë transmetohen nga njerëzit më të besueshëm të gjithë hadithet e kësaj kategorie janë hadithe sahih. 

C. Në bazë të asaj se kujt i referohet hadithi, përkatësisht ku mbështetet senedi, hadithet ndahën në:
Merfu': ëuhet hadithi, senedi it ë cilit mbështetet te Pejgamberi a.s. drejtpërdrejt, respektivisht, kur As-habi në mënyrë të qartë thotë (si për fjalë si për vepër si për pëlqim); "E kam dëgjuar Pejgamberin s.a.v.s. duke thënë.", "Na ka treguar Pejgamberi s.a.v.s. këtë.", "Ka thënë Pejgamberi s.a.v.s..kështu", "nga Pejgamberi s.a.v.s.."ose, "E kam parë Pejgamberin s.a.v.s. duke punuar këtë.", "Vërtet, Pejgamberi s.a.v.s. vepronte kështu.";ose, "Në praninë e Pejgamberit s.a.v.s. filani ka vepruar kështu." etj. Pra vargu i transmetuesve shkon deri te Pejgamberi s.a.v.s.
Mevkuf: është hadithi që senedi i tij ndalet te fjala, te vepra ose te porosia e Tabi'inëve ose te Tebei-t-Tani'inët.

Ç. Në bazë të mosndërprerjes, respektivisht të ndërprerjes së senedit, hadithret ndahën në:
Muttasil: është hadithi, senedi it ë cilit është i plotë dhe i pakëputur, i pandërprerë,d.m.th. është hadithi të cilin e transmeton muhaddithi duke i përmendur një nga një me rradhë të gjithë transmetuesit e hadithit deri te Pejgamberi s.a.v.s ose deri te As-habët, ose edhe deri te Tabi'inët. Quhet edhe Mevsul.
Ali: është hadithi, senedi i të cilit është i plotë, por i shkurtër.

Mu'an'an: quhet, hadithi, senedi i të cilit lidhet me parafjalën "an"(d.m.th. "nga,prej").
Mursel: hadithi që transmeton ndonjëri nga Tabi'inët drejtpërdrejte nga Pejgamberi s.a.v.s pa e përmendur emrin e As-habit, quhet Mursel
Munkati':është hadithi, senedi i të cilit nuk është i plotë, përkatësisht mungon transmetuesi në brezin e Tebei-t-Tabi'inëve.
Mu'dal: është hadithi që i mungojnë dy ose më shumë transmetues në mes të senedit.
Mubham: quhet hadithi kur transmetuesit nuk përmenden me emra në sened, por me "nga filani, e ky. nga filani".
Për ta rrumbullakuar kët qështje, vlen të theksohet se për kategorizimin e Hadithit janë bërë vepra të veçanta, që do të thotë se kjo lëmi është shumë e gjërë. Madje edhe për definicionet e tyre, dijetarët islamë nuk kanë mendime të njejta. 


Buhariu dhe Sahihu i tij

Ebu Abdullah Muhammed b. Ismail b. Ibrahim b. el-Mugire b. el-Xhu'fi el-Buhariu. Biografinë e të cilit e shënon edhe Sami Frashëri në Kamus al-A'lam , u lind në Buhara në vitin 194/810. Pas ii mori mësimet e para dhe pasi u pajis me dije solide, Buhariu që në moshën fëmijërore, me tërë qenijen e vet, u dha pas mësimit të diturive islame, sidomos pas Hadithit. Ai që në moshen 10 vjeçare qe bërë hafiz i Kur'anit, kurse në moshën 16 vjeçare, sipas biografëve i dinte përmendësh 60 mijë hadithe. Në pyetjen e njërit, a ii qe përgjigjur: "Di edhe më tepër se kaq, bile nëse më pyet edhe për As-habëet edhe Tabi'inët që i transmetojnë hadithet, për secilinprej tyre mund të të përgjigjem se kur kan lindur, kur kan vdekur, prej nga rrjedhin, sa kan qenë të besueshëm dhe marëdhënjet e tyre me njëri tjetrin". Kjo do të thotë se të mbajturit mend ishte veçori e tij e jashtëzakonshme. Në moshën 16 vjeçare shkoi në Mekke dhe në Medine, ku pat rast ta mësojë hadithin nga dijetarët më në zë të kësaj fushe. Mirëpo, për të hulumtuar dhe për t'u spëcializuar edhe më këtë fushë islame a i shëtiti edhe kryeqendrat e tjera të shtetit islam. Pasi qëndroi një kohë të gjatë në Horasan, Irak, Sham, Haixhaz, Misir etj., edhe pasi mësoi dhe pasi shfrytëzoi përvojen e muhaddithëve të famshëm, numri i të cilëve e kalonte njëmishin, në mesin e të cilëve ishin edhe Ahmed b. Hambeli, Ebu Nu'ajm Isafihaniu, el-Humejdiu, Ebu-l-Jemane, Ibni Râhuje, Ibnu Ebi Shjbe etj., u kthye në Bagdat. Zgjuarësinë, zotësinë dhe njohurinë që e kishte për Hadithin ia pranuan të gjithë bashkëkohanikët e tij, sa që kishte të tillë që thonin se "Hadithi që nuk e di Buhariu nuk është hadith". Kah fund i jetës së vet u kthye në vendlindje, në Buhara, mirëpo, meqenëse nuk u pajtua me valiun e Buharasë, Halid b. Ahmedin, i cili e detyronte që t'i mësojë vetem fëmijët e tij, Buhariu, duke mbrojtur qëndrimin se në islam të gjithë janë të barabartë, qe i shtrënguar ta lëshojë Buharanë. Shkoi në fshatin Hertenk të rrethines së Samarkandit dhe aty, natën e Fitr-Bajramit në vitin 256/870, në moshën 62 vjeçare, vdiç.

Buhariu shkroi shumë vepra të njohura për Hadithin, për historinë për biografinë e As-habëve, Tabi'inëve, respektivisht përq për transmetuesit e Hadithit etj., që mund të shihen në sa vijon: "El Edebu-l-Mufred", "Kitabu esmâ-i Sahabe". "Kitabu ef'ali-l-ibâd", "Kitabu bed'i-l-mahlukat". "Tarihu-l-Buhara", "Kitabu-l-kiraeti halfel-Iman", "Kitabu-th-Thelathijat", "el-Xhami'u-l-Kebir", "el-Xhami'u-s-Sagir", Tarîhu-th-Thikâti ve-d-Du'afâi min ruvât-i-Hadîthi" etj.

Megjithatë, vepra e tij më e vlefshme dhe më e rëndësishme, vepra që e bëri Buhariun të pavdekshëm, vepra për të cilën Buhariu shpenzoi më së shumti kohë (16 vjet), vepra e cila, pas Kur'anit, është burim themelor i Islamit, vepra që përfshin hadithet sahih, është përmbledhja e haditheve "el-Xhami'u-Sahih", e njohur sot me emrin "Sahihu-l-Buhari", apo e njohur ndër besimtarët shqiptarë si "Buhari Sherifi".

Megjithëse deri në kohën e Buhariut, sikurse u tha më lart, ishin bërë një mori përmbledhjesh të haditheve, prapëseprapë, hetohej nevoja e madhe për hartimin e një përmledje vetëm të haditheve sahih. Idenë për hartimin e një përmbledhjeje të tillë e kishte dhënë Is-hak b. Râhuje, mësues i Buhariut. Kur një ditë pran tij ishin disa muhaddithë, në mesin e të cilëve edhe unë - thotë Buhariu - ai tha: "Ah sikur t'i tubonit në një libër vetëm hadithet e Pejgamberit a.s., d.m.th. vetëm hadithet sahih !" këto fjalë të tij ndikuan thellë te unë, thotë Buhariu, prandaj ia fillova punës menjëherë. Nga 600.000 hadithe që i kasha mbledhur, duke e analizuar secilin prej tyre në mënyrë të veçantë, i ndava vetëm hadithët sahih. Asnjë hadith nuk e kam rradhitur në këtë përmbledhje - vazhdon Buhariu - pa marrë abdest e pa falur dy reqate namaz-nafile duke e lutur All-llahun xh.sh. të më frymëzojë e të më ndihmojë në zgjedhjen e haditheve sahih. Për përgatitjen e kësaj përmbledhje kam shpenzuar 16 vjet dhe krahas tekstit të hadithit e kam shënuar edhe senedin e tij, d.m.th. emrat e të gjithë transmetuesve, numri i të cilëve arrin në mbi 1000, thotë Buhariu. 

Buhariu e ka ndrë Sahihun e vet sipas tematikës në 97 libra, siç i quan ai kitabe, që flasin për fillimin e Shpalljes, besimin (imanin), diturinë,abdestin, namazin, haxhxhin, shitblerjen, komentimin e disa ajeteve të Kur'anit, për kadanë dhe kaderin, për trashëgiminë, për respektin ndaj njëri-tjetrit, për marrëdhënjet në familje etj., me një fjalë tema nga tërë jeta e njeriut. Librat (kitabet) janë të ndarë në njësi (bâb-e) dhe tërë përmbledhja përfshinë 3450 njësi (bâbe). Bâb-i mund të ketë një ose më shumë hadithe. Çdo bâb është i titulluar, mirëpo ka edhe përjashtime. Sipas shënimeve që i gjejmë te "Fet-hu-l-bâri." të Ibni Haxher el-Askalanit, në Sahihun e Buhariut janë përfshirë rreth 8000 hadithe, prej tyre 2761 janë të papërsëritur. Sipas disa muhaddithëve, ndërkaq, të papërsëritur janë rreth 4000 hadithe. Në këtë përmbledhje Buhariu ka dhënë edhe disa shpjegime të nevojshme gjuhësore.

Me ndarjen e haditheve sipas tematikës së tyre Buhariu i vuri themelet e shkencës së Hadithit, rrugën e të cilit e ndoqi edhe Muslimi, i cili e la pas vetes përmbledhjen e haditheve me emrin Sahihu-l-Muslim. Të dyja këto përmbledhje u quajtën me një emër "Sahihajn" (Dy Sahihët), Buhariu në zgjedhjen e haditheve sahih, kishte kritere shumë të rrepta. Ai, sipas fjalëve të Hazimit dhe Ismailit, është shprehur kështu: "Hadithet sahih të cilat nuk i kam përfshir në librin tim janë më shumë se ata që i kam përfshirë këtu", ose në një rast tjetër thotë: " Në këtë libër nuk kam shkruar hadith tjetër përveç haditheve sahih. Edhe hadithet sahih të cilat nuk i kam shkruar janë më shumë se ata që i kam shkruar këtu. Ata i kam lënë me qëllim që të mos e zgjeroj (ngarkoj) për së tepërmi këtë libër". Për këtë arsye pra, hadithet sahih të cilat nuk janë përfshirë në Sahihun e Buhariut dhe të Muslimit, do të përfshihen në Sunenet e Ebu Davudit, Tirmidhiut, Nesaiut dhe të Ibni Maxhes.
Vlen të theksohet se merita e Buhariut dhe e hartuesëve të Sahihëve të tjerë nuk qëndron aq shumë në atë se ata për herë të parë bënë ndarjen e hditheve që ishin në qarkullim, se cilët nga ai numër ishin të vërtetë e cilët jot ë vërtetë, san ë atë se ata i kanë mbledhur të gjithë ata hadithe të cilët deri në atë kohë përgjithësisht dhe plotësisht kanë qenë të pranuar sit ë besueshëm nga të gjitha shkollat burimore islame. 

Duke pasë parasyshë kohën, gjuhën dhe stilin e haditheve, e me qëllim që ata të kuptohen më mirë dhe më drejtë, për Sahihun e Buhariut (dhe për të tjerët) janë bërë studime dhe komente të shumta dhe të gjithanshëm nga ana e muhaddithëve. Natyrisht, secili koment dhe studim ka vlerën dhe peshën e vet, por komenti më i plotë, më gjithëpërfshirës, sipas vlerësimeve të dijetarëve islam, pa dyshim është "Fet-hu-l Bâri bisherhi-l Buhari" i Ahmed b. Ali b. Haxher el-Askalaniut të cilën e kemi në dorë është përfshirë në 13 vëllime, duke mos e llogaritur vëllimin e veçantë të hyrjes. Hyrjen e këtij komenti Askalaniu e ka shkruar më 1411, kurse komentin ka filluar ta shkruaj 1414 për ta përfunduar më 1438.
Sahihu-l Buhari është përkthyer në shumë gjuhë, ndonëse ende jo në tërësi.
Në gjuhën turke, krahas përkthimit të1646 haditheve të zgjedhura nga Sahihu-l Buhari nga ana e Konjali Mehmed Vehbiut, të përfshirë në katër vëllime me titull "Sahih-i Buhari Tercidi Sarihi Muhtasari" të botuar më 1966, është edhe verzioni i zgjeruar me titull "Sahih-i Buhari Muhtasari Tercidi Sarih Tercemesi ve Sehri", përkthyer nga Ahmed Naimi dhe Kâmil Mirasi. Ky version përbën 13 vëllime, ku janë të përfshirë 2189 hadithe. Vëllimi i 13-të përfshin indeksin të përgatitur nga Muxhteba Ugur dhe M. Xhemal Sofuoglu. Është botuar në Ankara dhe ka përjetuar disa ribotime. Ne e kemi në dorë botimin e vitit 1984 (botimi i gjashtë). Në vëllimin e parë përfshihet një studim i thellë për shkencën dhe Hadithit që kap rreth 500 faqe, përkthyer nga gjuha Arabe nga ana e Ahdmed Naimit. Përveq përkthimit të tekstit të hadithit jepen edhe shpjëgimet e nevojshme.
Interesimi për mësimin dhe studimin e Sahihu-l Buhariut te boshnjakët është i kahmotshëm, që para luftës së parë botërore. Megjithatë, punën më të madhe në këtë gjuhë e bëri Hasan ef. Shkapuri i cili arriti ti përkthejë gati gjysmën e Sahihut të Buhariut që e përfshiu në katër libra me një koment shumë të vlefshëm. Mjerisht këtë punë të vlefshme ef. Shkapuri nuk arriti ta përfundojë plotësisht sepse e ndërpreu vdekja.
Në gjuhën shqipe, ndërkaq, deri më tash, sa jemi në dijeni, nuk është bërë ndonjë përpjekje që Sahihu-l Buhari, kjo vepër madhështore, të përkthehet në tërësi. Nevoja e përkthimit të kësaj përmbledhje të famshme të haditheve sahih në gjuhën shqipe, pa dyshim, është e madhe, sidomos këto vitet e fundit, kun ë qarkullim, për arsye të ndryshme, po dalin lloj-lloj broshurash të përkthyera. Përkthimi i burimeve themelore të islamit: i Kur'anit ( për fat të mirë tani kemi disa përkthime në gjuhën shqipe) dhe i Hadithit do t'ia mundësonte shqiptarëve muslimanë që Islamin ta mësojnë dhe ta kuptojnë nga rrënja, aq më teper kur dihet se numri i lexuesëve fatmirësisht, është në rritje. Duke e hetuar këtë zbrazëti, grupi punues i përbërë prej shtatë vetëve i hyri ralizimit të këtij projekti - përkthimit të Sahihu-l Buhariut - dhe në fazën e parë, sipas ndarjes që e kemi bërë priten të dalin nga shtypi 8 libra, që krahas tekstit original në gjuhën arabe do ta kenë edhe përkthimin. Rradhitja e tyre është:

Libri1, Mehdi Polisi; Libri 2. Abdullah Hamidi; Libri 3. dhe 4. Feti Mehdiu; Libri 5. Ismail Ahmedi; Libri 6. Ruzhdi Lata; Libri 7. Isa Memishi; Libri 8. Bahei Aliu.
Sa është i vlefshëm përkthimi dhe mësimi i Sahihu-l Buhariut mjafton të theksohen fjalët të fakihut të mirënjohur boshnjak, Husein Gjozo: "Mendoj, thotë ai, se në çdo shtëpi tonë, krahas përkthimit të Kur'anit duhet të qëndrojë edhe përkthimi i Sahihu-l Buhariut. Kjo do të ishte mirënjohje e vërtetë dhe ndihmë e parë". /KBI-Bujanoc.com/