Dr. Selver Xhemaili Omer ibn el-Hattabi përcjellë ngjarjen në vijim: Një herë kur ishim bashkë me të Dërguarin e Allahut (s.a.v.s) erdhi një njeri me veshje shumë të bardha e flokë shumë të zinj. Në trupin e tij asnjë shenjë udhëtimi nuk dukej të kishte dhe asnjëri nga nuk e njihte. Pasi u ulë përballë Pejgamberit (a.s.) duke i mbështetur gjunjët e përballë gjunjëve të tij dhe pasi që ia vendoi duart mbi kofshët e tij me respekt filloi t’i parashtrojë pyetje duke i thënë: O Muhamed më informo për Islamin-nënshtrimin ndaj Zotit?

Ai u përgjigjë: “Islam do të thotë që njeriu të dëshmojë se nuk ka zot tjetër përveç Allahut madhëriplotë dhe se Muhammedi është i dërguari i Tij, të falë namaz, të dhurojë zekatë, të agjërojë muajin e Ramazanit dhe ta vizitojë Qaben (ta kryej haxhin) nëse ka mundësi dhe aftësi”.

Njeriu i panjohur i tha: “ashtu është, të vërtetën e the”. Ne u habitëm se si ai edhe pyeste edhe e vërtetonte përgjigjen. Pastaj përsëri e pyeti: “Tani më informo, më trego për imanin-besimin.”
Ndërsa ai u përgjigjë në këtë mënyrë: “Iman-besim do të thotë që njeriu të besojë te Allahu madhëriplotë, melekët e Tij, librat e Tij, pejgamberët e Tij, botën e ardhshme (ahiretin) dhe në përcaktimin e Tij e të mirës dhe të keqes”. Burri i panjohur përsëri e vërtetoi përgjigjen e Pejgamberit a.s. duke i thënë, të vërtetën e the. Dhe vazhdoi me pyetjet, kësaj radhe i tha: më trego për Ihsanin-bërjen e vepër mirësisë, e asaj që është e bukur, e mirë”.

I Dërguari i Allahut (s.a.v.s.) i shpjegoi në këtë mënyrë: “Ihsan-bërja e së bukurës do të thotë që njeriu ta adhurojë Allahun sikur ta sheh Atë, megjithëse njeriu nuk e shikon dot Ai e shikon njeriun.” …. në fundë të kësaj bisede Omer r.a. thotë, i Dërguari i Allahut mu drejtua mua dhe më tha: “ O Omer, a e di se kush ishte ai që parashtronte pyetje?” Unë iu përgjigja: “Allahu dhe i Dërguari i tij e dinë më mirë.” Ai tha: “Ishte Xhibrili erdhi për tua mësuar fenë tuaj”.

Në pikëpamjen islame feja përfshinë tre elemente kryesore ashtu siç na jep një tablo të qartë hadithi i lartpërmendur i njohur si hadithi i xhibrilit i paraqitur në formë të dialogut në mes tij dhe Muhammedit a.s. Ku në përfundim të atij dialogu Muhammedi a.s. u drejtohet shokëve të tij duke ju thënë se ky ishte Xhibrili, erdhi për tua mësuar fenë.

Përmasa e parë e fesë-Islame është nënshtrimi ndaj vullnetit hyjnor, i cili përfshin një varg veprimtarish si dëshmimi-shehadeti, falja, agjërimi, dhurimi i zekatit etj. Përmasa e dytë është besimi, në Zotin engjëjt, Pejgamberët…Ndërsa përmasa e tretë është veprimi i ihsanit gjegjësisht bërja e asaj që është e bukur, estetike

Sistemi metafizik i Islamit mundëson një kënaqësi, e cila formulohet në organizimin e brendshëm shpirtëror dhe e cila përfaqësohet nëpërmjet një paraqitjeje logjikisht të rrumbullakësuar. E vërteta dhe e bukura gjithsesi duhet të jenë në marrëdhënie të nduarnduartë; në të gjitha aspektet ku ato futen të ndara, që të dyja ngelin si vlera skeptike. Bukuria që me vete nuk e ka të vërtetën, gjegjësisht shpalljen, e cila nuk ka guxim të thirret në të vërtetën, e cila nuk do të jetonte në bazat dhe nga ndihma e saj, do të ishte një humnerë boshe. Pra feja është një rrugë e drejtë dhe korrekte. Nënshtrimi është përmasa e fesë përsa ka të bëj me veprimet, besimi është përmasa e fesë për sa ka të bëj me mendimet dhe bërja e së bukurës është elementë i fesë që ka të bëj me synimit-qëllimet. Këto tri përmasa të fesë bashkohen në një realitet të vetëm, që njihet me emrin ISLAM.

Në këtë rast i dërguari i Allahut ihsanin e shpjegon në këtë mënyrë. “ta adhurosh Allahun sikur ta shikonit Atë, sepse nëse nuk e shikoni ju Atë, ju shikon Ai ju.”

Ihsani vjen nga fjala husn, që tregon cilësinë e të qenit i mirë dhe i bukur. Fjalorët tregojnë se Husn nënkupton çdo cilësi pozitive (virtytin, mirësinë, bukurinë, pamjen e pëlqyeshme, hijeshinë, harmoninë, etj.) Ihsani kërkon që njerëzit të jenë të vetëdijshëm për praninë e Zotit dhe të veprojnë në përputhje me këtë, por ai kërkon edhe që ata të mendojnë, ndjejnë dhe synojnë në mënyrë të përshtatshme. Nuk mjafton që aktiviteti i jashtëm të jetë korrekt por duhet që mendimet dhe qëndrimet e brendshme të puthiten saktësisht me veprimin e jashtëm. Nuk duhet të ketë kundërshti midis asaj që njerëzit mendojnë dhe asaj që bëjnë. Personaliteti njerëzor ka nevojë të jetë i harmonishëm, i baraspeshuar dhe i plotë, pa prirje dhe impulse që tërheqin në drejtime të gabuara.

Mesazhi kuranor nuk kufizohet veç me urdhëresa, ndalime dhe qëndrime teologjike. Përkundrazi, një nga mesazhet e tij parësore është që njerëzit duhet të njohin të bukurën e të bëjnë të bukurën. Kurani gjithashtu thekson se edhe njeriun Zoti e krijoi në formën më të bukur.
“Ai i ka krijuar qiejt dhe Tokën me të vërtetën, ju ka dhënë format tuaja dhe jua ka bërë ato të bukura; të gjithë tek Ai do të ktheheni”. (64:3)

Nëse Zoti bën atë që është e bukur nëpërmjet krijimit të qenieve njerëzore, njerëzit kanë detyrimin që të bëjnë atë që është e bukur në marrëdhëniet e tyre me Zotin dhe me krijesat e tjera. Me fjalë të tjera, ata duhet të veprojnë në pajtim me fitren e tyre- natyrën fillestare të njeriut që Zoti e vendosi brenda tyre:

“…Bëju mirë të tjerëve, ashtu si të ka bërë mirë ty Allahu. Mos kërko ngatërresa në Tokë, sepse Allahu nuk i do ngatërrestarët.” (28:77) Pra bëni atë që është e bukur, ashtu si Zoti ka bërë për ju atë që është e bukur.

“Ata që bëjnë vepra të mira, do të kenë shpërblim të mirë, madje edhe më tepër!…” (10:26)

Kurani i përshkruan gjithmonë si njerëz të mirë dhe të vlefshëm ata që bëjnë të bukurën. Ata kanë pjesë në cilësinë e ihsanit të Zotit, prandaj janë më pranë Atij e marrin pjesë në urtësinë dhe në mëshirën e Tij. Përderisa bëjnë të bukurën, ata janë edhe vetë të bukur. Pra nuk është për tu habitur që në pesë nga të gjashtëmbëdhjetë vargjet-ajetet kuranore, ku thuhet se Zoti i do njerëzit, ata përshkruhen si muhsin (veprues të së bukurës) ndërsa në njëmbëdhjetë ajetet tjera u jepen cilësi të tjera të mira e të bukura.
“Bëni atë që është e bukur. Zoti i do ata që bëjnë të bukurën.” (2:195) “Kush është besimtar më i mirë se ai që i dorëzohet sinqerisht Allahut, duke qenë bamirës dhe zbatues i fesë së pastër të Ibrahimit, të cilin Allahu e ka marrë për mik të ngushtë?!” (4:125)

Një tregues i rëndësisë së husnit në botëkuptimin Islam është fakti se dy nipërit e Pejgamberit a.s. quheshin Hasan dhe Husein (i bukur). Ndërsa nga hadithet më interesante për ihsanin është ky që vijon: “Zoti ka urdhëruar për gjithçka bërjen e së mirës. Kur të vrisni, bëjeni vrasjen të bukur e kur të therni bëjeni therjen të bukur e mbrehni thikën që të lehtësohet viktima.”.

Muhammedi a.s. vendosjen e vlerave të shpallura nuk e ka bërë mbi shkatërrimin, tiraninë dhe parregullsinë. Shembull më i mirë për këtë është çlirimi i Mekkes dhe sjellja e Pejgamberit a.s. me banorët e këtij qyteti. Është tejet e rëndësishme që të bëhet dallim mes porosisë universale islame dhe disa pasqyrimeve tradicionale dhe lokale. Imperativet kur’anore për mirësjelljen, drejtësinë, sinqeritetin, faljen dhe mëshirën, veprat e mira, parapëlqimin e drejtësisë dhe durimit, paqen, kanë ndikuar që muslimanët të jenë më të suksesshëm në situata paqësore sesa luftarake, sepse në periudhën e paqes mënjanohen pengesat që inkuadrohen në mesin e përfaqësimit të Islamit dhe arsyes; emocionet dhe urrejtja vendin ia lenë vetëdijes dhe mençurisë. Ndjekja e traditës profetike nuk duhet kuptuar vetëm si formë e ngurrtë dhe norma të palëvizshme, përkundrazi si një ngjarje e cila është e hapur për ripasqyrim dhe e bart në praktikë frymën dhe bërthamën kur’anore.

Në Islam etika është e pandashme prej fesë dhe është plotësisht e mbështetur në të. Ai me të drejtë ka pohuar se njeriu, në të vërtetë, është një homo religious, një qenie vetëdija e së cilës gjithnjë punon rreth një prezence boshtore të hyjnisë. Islami botën nuk e konsideron si të huaj për drejtësinë apo lumturinë fetare. Në vetvete, bota nuk mund të mohohet e të luftohet. Përkundrazi, ajo është e pafajshme dhe e mirë, e krijuar enkas për t’u përdorur e shfrytëzuar nga ana e njeriut. E keqja nuk qëndron tek ajo, por te shpërdorimi i saj nga ana e njeriut. E liga që meriton të mohohet e të luftohet është përdorimi i pamoralshëm i botës. Pejgamberi a.s. shokët e tij i ka porositur t’i largohen stërzgjatjes së ritualeve të adhurimit (namazit), beqarisë, agjërimit të tepruar, pesimizmit dhe gjendjes së zymtë shpirtërore. I ka urdhëruar që të prishin agjërimin para faljes së namazit të akshamit, që trupin dhe dhëmbët e tyre t’i mbajnë të pastër,që të stolisen e parfumosen si dhe të veshin rrobat më të mira që kanë kur tubohen për namaz, të martohen, të ndajnë kohë për pushim e fjetje dhe të argëtohen me sporte e arte të ndryshme. Natyrisht, Islami i porosit ithtarët e tij që t’i zhvillojnë zotësitë e tyre, ta kuptojnë vetveten, natyrën dhe botën ku jetojnë. E gjithë kjo, sa është histori është edhe kulturë. Ta bësh historinë,ta krijosh kulturën dhe këto t’i bësh ashtu si e lyp puna, krejt këto përbëjnë atë që përmban vullneti hyjnor. Kjo është virtytshmëria. Në të vërtetë, Islami çdo veprim të aftë për t’i shtuar diçka sado të vogël vlerës së përgjithshme të kozmosit e konsideron si akt adhurimi, akt shërbimi ndaj Zotit, me kusht që të kryhet për hir të Zotit. Pra të përmbaj nënshtrimin, besimin dhe ndjenjën estetike apo qëllimin e pastër.

Për këtë arsye, muslimani nuk ndjenë ndonjë shqetësim për trupin e tij apo për kënaqjen e instinkteve. Si një besimtar i ndërgjegjshëm, këto kënaqje për të janë një “shije” e gëzimeve të Parajsës që do të pasojnë në qoftë se ai vazhdon ta kryejë detyrën e tij ndaj Zotit. Kur’ani në mënyrë retorike pyet:“Kush i ka ndaluar stolitë e All-llahut dhe ushqimet e mira, të cilat Ai i ka bërë për robërit e Vet?”, dhe me theks të veçantë përgjigjet: “Ato janë në këtë botë për ata që besuan, e në ditën e Kijametit janë të posaçme për ta”. Kur’ani në mënyrë të përsëritur urdhëron: “Hani e pini, por mos e teproni!”. Kjo, qartë presupozon punën me nder, suksesin dhe arritjen në transformimin e natyrës. Kur’ani thekson se Zoti botën e ka krijuar për njeriun dhe se gjithë çfarë është e krijuar i nënshtrohet përdorimit dhe shfrytëzimit të njeriut.

Mirëpo, njeriu, i cili guximshëm e ka pranuar emanetin, ka aftësinë ta përmbushë ose jo vullnetin e Zotit. Prandaj, në mesin e të gjitha krijesave, vetëm ai i gëzon parakushtet, gjegjësisht lirinë për veprim moral. Për shkak të kësaj dhurate, njeriu qëndron më lart se melekët, sepse ai mund të bëjë më tepër se ata. Ai mund të veprojë moralisht, respektivisht lirisht, gjë që ata s’mund ta bëjnë. Njeriu si qenie fizike në mënyrë të barabartë e ndanë nevojën e shkaktueshmërisë natyrore në jetën e tij bimore dhe shtazore si një gjësend ndër gjësendet e tjera në tokë. Mirëpo, si qenie përmes së cilës mund të realizohet pjesa më e lartë e vullnetit të Zotit, ai absolutisht mbetet i pashoq.

Çdo njeri, sipas mësimeve të Islamit, është mukel-lef (i ngarkuar) me realizimin e vullnetit të Zotit. Prandaj Islami jo vetëm që të gjithë njerëzit i shpall përgjegjës, por në mënyrë të prerë e mohon edhe çdo mendim që pohon jo-teklifin (papërgjegjësinë) e çfarëdo një qenieje që nuk është as fëmijë, e as mendërisht e sëmurë. Ai kërkon që çdo njeri ta bartë barrën e vet personale me një vetëdije të plotë, ndërsa ndarjen e respektit e bën në përpjesëtim me realizimin e përgjegjësisë nga ana e tij. Kjo rrjedh nga natyra e emanetit, besueshmërisë që Zoti ia ka dhuruar njeriut. Vetëm njeriun e ka krijuar ndryshe duke ia dhuruar lirinë për zbatimin apo shkeljen e vullnetit të Zotit dhe kësisoji duke ia mundësuar që të jetë përgjegjës për veprat e veta. Kjo përgjegjësi ka karakter qenësor për jetën morale, sepse në mungesë të saj asnjë vepër nuk do të kishte vlerë morale, andaj edhe pjesa më e madhe dhe më e lartë e vullnetit të Zotit nuk do të mund të realizohej. Realizimi universal i vlerës nga ana e shoqërisë islame duhet të bëhet me përgjegjësinë më të madhe ndaj Zotit të madhërishëm, me nënshtrim të thellë, me besim të paluhatshëm si dhe me ihsan të plotë, nëse dëshiron që ajo të bartë karakter moral.

Por sigurisht që mbjelljen apo ngjizjen e vetëdijes së përgjegjësisë te njeriu gjegjësisht kultivimin e ndjenjës për të menduar, vepruar dhe për të shfaqur sjellje të bukura e bën edukata (edeb). Siç dihet fjala edeb përdoret për njerëzit me sjellje dhe karakter të mirë, për veprimtaritë estetike, për njeriun e kulturuar, për shprehjen e arteve të bukura, prandaj dhe vetë letërsia në disa gjuhë që flasin mulimanët është quajtur edebijat pra një angazhim estetik. Ose edhe e kundërta, një ndër shprehjet më të rënda për njerëzit e pamoralshëm, të paturpshëm (qofshin edhe të ditur) është përdorimi i shprehjes “pa edeb” (pa edukatë). Rolin e edukatës në ndërtimin e karakterit të besimtarit deri në shkallën e ihsanit ndoshta më së bukur na e ilustron tregimi në vazhdim:

Në kohërat e lashta në një debat, në prani të vetë kalifit, janë kontestuar filozofët dhe ulemaja rreth asaj çka do të dominojë në qenien njerëzore, në ndërtimin e personalitetit të tij gjegjësisht vetëdijsimin e tij. Natyra apo arsimimi, trashëgimia fisnore apo edukimi, gjaku në damarë apo djersa në bankat shkollore.

Filozofët pohonin se në qenien e njeriut do të dominoj arsimi kundrejt natyrës. Gjatë gjithë shqyrtimin ata konsideronin se arsimimi e kultivon karakterin dhe natyrën njerëzore dhe qëndron mbi natyrën e pastër njerëzore.

Ulemaja, sërish, nga ana tjetër pohonte se te njeriu, pas arsimimit megjithatë dominon epshi, karakteri dhe natyra, veçan në kohën e të këqijave, luftës, rrëmujës e intrigave. Natyra është gjithnjë, e sidomos atëherë, më e fuqishme kundrejt arsimit të pastër, thjesht sepse natyra është ajo e brendshme, ajo e pandryshueshmja, “ajo andej”, ajo që është në gjak!

Ulemaja, në këtë ka pohuar se arsimi është një, kurse edukimi është krejtësisht tjetër. Vetëm edukimi i mirë, krahas arsimit të themeltë, mundë të jetë pendë e mirë që qetëson rrebeshet e natyrës së vërtetë.
Kalifi këto dy grupe me kujdes i ka dëgjuar dhe pastaj ka kërkuar që palët kontestuese t’i shtrojnë dëshmitë. Natën vijuese, filozofët, që të dëshmojnë se arsimi është më i rëndësishëm se natyra e sollën një macë, të cilën paraprakisht e mësuan, d.m.th. e kanë dresuar, që, duke u shërbyer me këmbët e para, t’i ndaj filxhanët e çajit në ndejë. Dhe, me të vërtetë, macja pjesëmarrësve të këtij debati ua ka ndarë ua ka ndarë pijen e tyre të dashur!

Dukej se në këtë debat ulemaja krejtësisht qe mposhtur.

Por, ndonëse kjo e magjepsi ulemanë, ana e tyre kërkoi nga kalifi që të shihen edhe natën vijuese, dhe që macja sërish të dëftojë atë që filozofët e kanë mësuar.

Dhe pikërisht kur macja i ndante filxhanët e çajit, ulemaja nga xhepat e xhubeve të veta i lëshuan disa mijë.

Macja po atë çast e hodhi filxhanin e çajit dhe nxitoi në zënien e minjve.
Edhe pse njeriu nuk është çka edhe macja, por shembujt e përditshëm na tregojnë se njeriu, pa edeb, pa edukatë, pa formimin e vetëdijes së përgjegjësisë, pa ndjenjën e ihsanit kur ballafaqohet me interesin e vet personal anashkalon emanetin, tradhëton përgjegjësinë.

Për ta përmbledhur këtë diskutim të shkurtër mjafton të themi që theksi kuranor mbi mirësinë e bukurinë si cilësi hynore e si cilësi të dëshirueshme njerëzore ka inkurajuar zhvillimin e një larmie formash arti ndër muslimanët. Muslimanët gjatë së kaluarës kanë qenë mjaftë të ndjeshëm ndaj përmasës së tretë të Islamit, pra ihsanit, për të pranuar që bukuria formale është po aq e rëndësishme dhe thelbësore për jetën, sa edhe bukuria e karkaterit, veprimit, dhe unit. Qeniet njerëzore janë vendosur në këtë botë për të zhvilluar vetveten në harmoni me frymën/mesazhin hyjnorë dhe për të arritur kështu afërsi me Zotin. Kjo afërsi e dëshiruar ka standarte në çdo nivel. Veprimtaria-aktiviteti duhet të jetë në përputhje me rregullat juridike të fesë, të kuptuarit duhet të harmonizuar me shkencat e besimit dhe personaliteti i besimtarit gjegjësisht karakteri i tij ka nevojë të formohet nga veprimi i asaj që është e bukur-ihsan, sinqeriteti-ihlas, dhe vëmendshmëria ndaj Zotit-takva.

Dhe krejtësisht në fund po e mbyllim me lutjen të cilën i Dërguari i Allahut e kishte zakon të lutej:
O Zot, Ti ma ke bërë krijesën të bukur, ndaj bëma të bukur edhe karakterin tim.

Literatura e konsultuar:

1. Kur’ani i Madhëruar, përkth. Hasan I. Nahi, Prishtinë,1988.
2. Xhanan Ibrahim, “Kutubu-i Sitte, Muhtasari Tercume ve Serhi” vëll. 2,7,18, Akçag, Ankara 1994.
3. Izeti Metin, “Ethet e Metafizikës” Skofia, Tetovë.
4. William C. Chittick, “Vizioni i Islamit” Shqipëroi, Sokrat Ahmetaj, Albpaper.
5. Hayati Aydin, “Metodat Kur’anore të bindjes psikologjike”, Pëkth. Metin Izeti, Logos A, Shkup, 2013.
6.“Frymëzimi” Revistë fetare, shkencore, kulturore dhe informative, nr. 1-10, 1999-2001.

(myftiniatetove.com)./KBI-Bujanoc.com/